WSTĘP

Wielka Brytania w pierwszych latach XX stulecia była największym mocarstwem światowym. Panowała na siedmiu morzach, sprawowała bezpośrednio lub pośrednio rządy na piątej części ziemskiego globu. W I połowie XX wieku była mocarstwem zamieszkanym przez 550 mln ludzi, z czego 47,5 mln mieszkało w metropolii. W 1937 roku premierem kraju został dotychczasowy kanclerz skarbu Arthur Neville Chamberlain. Znany z polityki ustępstw dla ocalenia pokoju za wszelką cenę był powszechnie krytykowany w Izbie Gmin m.in. przez Winstona Churchilla i Anthonego Edena. Pod naciskiem opinii publicznej 31 marca 1939 roku Wielka Brytania udzieliła Polsce gwarancji politycznych. Chamberlain oznajmił wtedy: "W przypadku jakiejkolwiek agresji narażającej na szwank niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej (...) Rząd Jego Królewskiej Mości zobowiązał się przyjść jej niezwłocznie z pomocą wszelkimi posiadanymi środkami." 25 sierpnia zawarto w Londynie układ sojuszniczy brytyjsko- polski. Tajny protokół tego układu stwierdzał, że obowiązuje on tylko w stosunku do Niemiec, gdyż Wielka Brytania chciała uniknąć sporów z ZSRR i robić wszystko, co zwiększyłoby tarcia między Niemcami a Związkiem Radzieckim. Hitler jednak wiedział, że mimo traktatu brytyjsko- polskiego, w nierównej walce z niemiecką przemocą Polska będzie zdana na własne siły.

Pierwszego września 1939 roku o godzinie 4.45 deszcz ognia zalał Polskę: 1 850 000 żołnierzy niemieckich, którzy dysponowali 10 tys. dział i 2800 czołgami, wspomaganych 1640 samolotami, przekroczyło granicę Polski. Niemiecki okręt szkoleniowy "Schleswig- Holstein" rozpoczął ostrzeliwanie Westerplatte. O świcie na Warszawę spadły pierwsze bomby.

Zmieniły się czasy i naród Wielkiej Brytanii nie powitał nowej wojny wybuchem euforii. Na ogół panowało przekonanie, że tym razem wkład brytyjski w operacje lądowe będzie niewielki. "Człowiekowi z ulicy" powtarzano na wszelkie sposoby, że armia francuska jest niezwyciężona. Francja tedy będzie się bić na lądzie, Anglia na morzu, a ponadto wyśle na kontynent trochę lotnictwa. Wszystko zatem zapowiadało się jak najpomyślniej. Sytuacja na froncie francuskim w owym okresie przeszła pod nazwami phoney war, drole le guerre- wojny udawanej czy dziwnej. Ożywiona działalność panowała za to na morzach.

Szczególnie interesująca stała się sprawa okrętu niemieckiego Altmark, która pociągnęła za sobą szereg wydarzeń większej wagi. Okazało się, że trzymilowym pasem norweskich wód terytorialnych przemycają Niemcy materiały wojenne. Między innymi przekradał się tam okręt wojenny Altmark, wiozący około trzystu marynarzy brytyjskich, wziętych do niewoli przez korsarski krążownik Graf Spee, zanim dosięgła go mściwa ręka Anglików. Za Altmarkiem pognał kontrtorpedowiec brytyjski, dopadł Niemców w porcie norweskim Jössing i po krótkim starciu wyzwolił jeńców. Niemcy ośmieliły się wysłać notę protestacyjną potępiając ten akt "piractwa". Przy okazji wyszło na jaw, że dostawy szwedzkiej rudy żelaza dla Niemiec odbywają się przez Narvik, port na północy Norwegii. Z inicjatywy Winstona Churchilla, wtedy jeszcze pierwszego lorda Admiralicji, rząd brytyjski postanowił położyć kres tym dostawom przez zaminowanie wód terytorialnych Norwegii i opanowanie Narviku. Przy tej okazji chciano upiec jeszcze jedną pieczeń: zasilenie Finlandii oddziałami angielskimi i francuskimi w wojnie ze Związkiem Radzieckim. Groziło to oczywiście konfliktem zbrojnym z ZSRR. Dnia 8 kwietnia 1940 roku okręty angielskie wypuściły do morza u wejścia do portu Narviku pierwsze miny, a już nazajutrz Niemcy wtargnęli do Danii i zajęli Kopenhagę. Tegoż dnia wieczorem jednostki spadochronowe opanowały Oslo, a niebawem wszystkie porty norweskie znalazły się w niemieckich rękach. Flota brytyjska, która wystawiła 12 pancerników, 6 lotniskowców, 35 krążowników, 200 niszczycieli i 57 okrętów podwodnych, przystąpiła do akcji zwalczania okrętów niemieckich na wodach Norwegii. Flota niemiecka dysponowała 5 pancernikami, 7 krążownikami, 17 niszczycielami i 56 okrętami podwodnymi. Po pomyślnym dla Anglików starciu przed Narvikiem zdawało się, że opanowali oni sytuację. Ale tymczasem niemieckie oddziały lądowe docierały na terytorium norweskie cieśniną Kattegat, dokąd w obawie przed lotnictwem niemieckim nie zapuszczały się okręty brytyjskie. Z kolei Churchill nakazał okupację wysp Feroe i Islandii zapobiegając w ten sposób groźbie okrążenia Wielkiej Brytanii. Oddziały ekspedycyjne aliantów opanowały chwilowo Narvik, jednak wystawione na ciągłe bombardowania z powietrza musiały opuścić port i miasto. Tak zakończyło się porażką wadliwie zaplanowane przedsięwzięcie, podjęte zbyt małymi siłami, a nadto nieudolnie kierowane. Dostawy żelaza szwedzkiego nie uległy przerwie, cała zaś Norwegia znalazła się w rękach Niemców. Niepowodzenia w Norwegii, kapitulacja Finlandii, "dęta wojna" we Francji- wszystko to wywoływało coraz ostrzejsze protesty w Izbie Gmin. Na sesji parlamentarnej 8 maja 1940 roku atakowano premiera Chamberlaina oskarżając go o słabość i nieudolność. Nie mogło go już nic ocalić.

Dnia 10 maja 1940 roku premier zaprosił na Downing Street na pilną naradę lorda Halifaxa, swego czasu wicekróla Indii, obecnie ministra spraw zagranicznych, a po nim wezwał Churchill. Tylko oni trzej brali udział w naradzie. Pierwszy zabrał głos premier mówiąc z wolna: "Przypuszczam, że w sytuacji obecnej powołanie rządu jedności narodowej staje się koniecznością, co do mnie jednak, nie uzyskałem poparcia stronnictw. Sądzę zatem, że zadanie to powinien podjąć ktoś inny. Ale kto? Czyje nazwisko mam zasugerować Najjaśniejszemu Panu?" Na dłuższą chwilę zapadła cisza. Przerwał ją Halifax patrząc z obojętną miną w sufit: "Wydaje mi się, że w istniejących okolicznościach szef rządu powinien osobiście oddziaływać na Izbę Gmin, wobec czego nie może nim zostać członek Izby Lordów. Z tego więc względu muszę z góry podziękować za kandydaturę, w myśl bowiem tradycyjnego zwyczaju nie mógłbym przemawiać z Izby Gmin." Churchill zrozumiał, że Halifax tchórzy przed odpowiedzialnością i dlatego chwycił się pretekstu formalnego, by nie tworzyć rządu w tak ciężkiej dla kraju sytuacji. Widział, że Chamberlain godzi się na jego kandydaturę z konieczności, odpowiedział więc mrukliwie przez zęby: "Jestem zawsze do dyspozycji Jego Królewskiej Mości." Tego samego dnia konstytucyjny monarcha Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii, Jerzy VI, wezwał do pałacu Buckingham w Londynie na godzinę szóstą po południu pierwszego lorda Admiralicji, Winstona Churchilla. Po audiencji u króla i przyjęciu misji tworzenia nowego rządu Churchill skomunikował się z przywódcą Partii Pracy. Clement Attlee zgodził się na współpracę. Przystał na to również Archibald Sinclair, stojący na czele nielicznej grupy liberałów. Wrócił też do rządów Anthony Eden, któremu Churchill powierzył resort spraw wojskowych. Ministerstwo Pracy objął Ernest Bevin, przewodniczący związku zawodowego pracowników transportu. Magnat prasowy, lord Beaverbrook, miał tchnąć nowego ducha w produkcję samolotów.

Rankiem 15 maja Churchill otrzymał wiadomość o niepowodzeniach francuskich. Nazajutrz był już w Paryżu. Tu dowiedział się, że sytuacja jest beznadziejna. Po powrocie do Londynu, zastanawiał się na dalszym możliwym scenariuszem wojny: jakie będą konsekwencje kapitulacji Francji, co czeka brytyjski korpus ekspedycyjny we Flandrii, czy należy się liczyć z niemiecką inwazją na Wyspy Brytyjskie? Winstonowi Churchillowi przyszło objąć ster władzy w najcięższym dla Wielkiej Brytanii i świata okresie.

"(...) będziemy prowadzili wojnę na morzu, lądzie i w powietrzu całą naszą potęgą i wszystkimi siłami, jakich może użyczyć nam Bóg (...)". Taką obietnicę złożył Winston Churchill podczas przemówienia w Izbie Gmin 14 maja 1940 roku. I rzeczywiście, po objęciu przez Churchilla urzędu premiera Wielka Brytania zaczęła brać większy udział w działaniach wojskowych. Szczególnie tragiczna sytuacja miała miejsce, gdy wojska alianckie zostały zepchnięte przez Niemców z północnej Francji i Belgii w kierunku Morza Północnego. Pod koniec maja podjęto ewakuację wojsk, przez wszelkiego rodzaju jednostki pływające, z Dunkierki we Francji na wybrzeże Wielkiej Brytanii. Do 3 czerwca 860 statków wywiozło 342 610 żołnierzy alianckich. Myśliwce brytyjskie dokonywały cudów w starciach z niemieckimi bombowcami. Na plażach Dunkierki zostało jednak wiele angielskiego sprzętu wojskowego: 700 czołgów, 1 200 dział ciężkich i polowych, 1 300 dział przeciwlotniczych i 120 tys. pojazdów zmechanizowanych. Połowie czerwca także dwie dywizje brytyjskie oraz 10 tys. żołnierzy polskich opuściło Normandię i przedostało się do Wielkiej Brytanii. Pozbawione obrony Wyspy Normandzkie bez oporu zajęte zostały przez wojska niemieckie. Dnia 14 czerwca 1940 roku Niemcy wkroczyli do Paryża. Rząd Wielkiej Brytanii zwolnił Francję ze zobowiązań sojuszniczych po warunkiem, że francuskie okręty wojenne zawiną do portów brytyjskich. 22 czerwca ogłoszono francusko- niemieckie zawieszenie broni. Po raz pierwszy od stuleci w dziejach Anglii nie było już dla niej sojusznika w Europie. Powołano wówczas pod broń mężczyzn od dziewiętnastego do czterdziestego roku życia. Anthony Eden, minister obrony narodowej, stworzył stupięćdziesięciotysięczną armię wewnętrzną- Home Guards. Licząc się z groźbą blokady gospodarczej przez niemieckie łodzie podwodne wprowadzono ograniczenia w spożyciu masła, cukru, mięsa i tłuszczów.

Plan inwazji, której próba miała przejść do historii, przewidywał trzy fazy działań: 1. Niemieckie lotnictwo bombowe miało zniszczyć na południu terytorium brytyjskiego wszystkie porty, bazy morskie i lotniska, a ponadto jak najwięcej statków i samolotów zmuszając pozostałe do ucieczki i schronienia się w bardziej odległych bazach na północy kraju. 2. Po osiągnięciu powietrznego panowania nad kanałem La Manche rozpocząć się miało intensywne bombardowanie wielkich miast, ośrodków przemysłowych i węzłów kolejowych. 3. Po sparaliżowaniu oporu przeciwnika przewidywano transportowanie wojsk lądowych przez kanał okrętami z jednoczesnym zrzucaniem na Anglię znaczniejszych jednostek spadochronowych. Trzecia faza miała zakończyć się całkowitą okupacją Wielkiej Brytanii.

Bitwa o Wielką Brytanię- Battle of Britan- rozpoczęła się 8 sierpnia 1940 roku lotniczą ofensywą pod kryptonimem "Adlertag". Fala po fali samoloty Luftwaffe zrzucały tonami materiały wybuchowe na porty wybrzeża La Manche. Niespodziewany opór lotnictwa brytyjskiego, wspomagany czujną pracą niedawno zainstalowanych stacji radarowych, w znacznej mierze bądź niweczył, bądź ograniczał skuteczność bombardowań niemieckich. W ciągu dziesięciu dni zmagań myśliwce brytyjskie "Hurricane" i "Spitfire" strąciły 697 samolotów hitlerowskich, bombowców typu "Heinkel" i myśliwców typu "Messerschmitt". Lotnictwo królewskie- Royal Air Force- w dalszym ciągu zadawało dotkliwe ciosy górującym liczebnie napastnikom. Zwalczając ich z zaciekłością i uporem Polacy, Czesi, Francuzi, Belgijczycy czy Holendrzy prześcigali się w zuchwalstwie z pilotami angielskimi. Dnia 20 sierpnia Winston Churchill wygłosił sławne przemówienie stwierdzając: "W dziejach ludzkości nigdy tak wiele ludzi nie zawdzięczało tyle tak nielicznej garstce". W kolejnym okresie walk od 19 sierpnia do 5 września zmasowane naloty bombowe wycelowane były w obiekty w głębi wyspy. Dnia 30 sierpnia w akcji uczestniczyło 800 niemieckich. W porównaniu ze stratami brytyjskimi (219 samoloty) straty poniesione wówczas przez Luftwaffe (562 samoloty) były znaczniejsze. Strąceni brytyjscy piloci, którzy uratowali się na spadochronach, mogli bowiem powrócić do walki, natomiast piloci niemieccy strąceni nad Wyspami Brytyjskimi, jeśli się uratowali, wędrowali do obozów jenieckich. Niemcy przeszli jednocześnie do następnej fazy dokonując 7 września pierwszego ciężkiego ataku na Londyn i ponawiając go codziennie. 15 września przeprowadzono w nalot na stolice przez 500 samolotów niemieckich. Straty były ogromne, jednak nie nadwerężyły morale obrońców, a raczej przeciwnie- spowodowały silniejszą konsolidację społeczeństwa i zwiększenie wysiłku zbrojnego. Ostatnią fazę bitwy (od 6 do 31 października 1940 roku) cechowały nocne naloty na cele wojskowe, linie komunikacyjne i fabryki itp. Taktyka niemiecka pociągnęła za sobą tysiące ofiar wśród ludności cywilnej, jednak nie przyniosła przełomu w działaniach wojennych. Naloty kontynuowane były niemal przez cały czas wojny, jednak zasadniczych celów nie osiągnięto. Bitwa o Wielką Brytanię została przegrana przez Niemcy, które straciły około 1730 samolotów, przy 733 zestrzelonych samolotach brytyjskich.

Zwycięskie odparcie niemieckiej ofensywy powietrznej pozwoliło Wielkiej Brytanii na poważne zaangażowanie się w walkach w rejonie Morza Śródziemnego i w Afryce, zwłaszcza od momentu przystąpienia Włoch do wojny po stronie Niemiec. Dla Anglii szczególnie ważne znaczenie miała sytuacja w rejonie Morza Śródziemnego, przez które prowadziła najkrótsza droga na Bliski Wschód i do Indii, do angielskich kolonii i posiadłości w Afryce Północnej i Wschodniej. We wrześniu 1940 roku włoskie wojska ze wschodniej części Cyrenajki rozpoczęły ofensywę z zamiarem wtargnięcia do Egiptu i zdobycia głównej bazy floty angielskiej w tym rejonie- Aleksandrii oraz Kanału Sueskiego. W grudniu jednostki brytyjskie pod dowództwem gen. Archibalda Wavella przystąpiły do przeciwnatarcia i odniosły w rejonie Sidi Barrani zwycięstwo nad Włochami, biorąc do niewoli około 40 tys. Żołnierzy nieprzyjacielskich, tracąc przy tym zaledwie kilkuset ludzi. Następnie po opanowaniu przełęczy Halfaya otworzyli sobie drogę do Cyrenajki. W styczniu 1941 roku zdobyli Tobruk, w lutym doszli do Benghazi, zajęli Adżedabię i El Agheila. W ciągu dwóch miesięcy siły brytyjskie przeszły 900 km rozbijając 10 dywizji włoskich, wzięły do niewoli 130 tys. Jeńców, zdobyły około 400 czołgów i 1290 dział, ponosząc znikome straty: 475 zbitych, 43 zaginionych i 1225 rannych. W walkach zasłynął również podlegający gen. Wavellowi gen. Arthur O'Connor, którego taktyka nie opierała się na przyjętemu regulaminowi i konwencjach. Zuchwały i utalentowany Irlandczyk miał wielki wpływ na przebieg i wynik operacji wojskowych. Niepowodzenia w Afryce Północnej spowodowały, że Hitler skierował tam zgrupowanie wojsk niemieckich, nazwanych Afrika Korps, pod dowództwem gen. Erwina Rommla. Dnia 12 lutego 1941 roku do Trypolisu, wyprzedzając swoją armię, przybył gen. Rommel. Tego samego dnia Winston Churchill wysłał telegram do gen. Wavella o treści: "Nasz główny wysiłek winien mieć na celu pomoc Grecji lub Turcji. Wyłącza to jakąkolwiek poważną akcję przeciwko Trypolisowi".

Gdyby gen. O'Connorowi pozwolono kontynuować natarcie w kierunku zachodnim, nie byłoby w Afryce ani jednego Włocha pod bronią, a gen. Rommel nie byłby w stanie wyzwolić z opresji oddziałów faszystowskich, cofających się w panice. Tymczasem osłabione wojska gen. Wavella wystawione były w Libii na atak czołgów niemieckich. Angielska 8 armia pod dowództwem gen. Alana Cunninghama rozpoczęła 18 listopada 1841 roku mało skuteczną ofensywę, po nim dowództwo objął gen. Neil Ritchie, który pod koniec 1941 roku zmusił gen. Rommla do odwrotu i Cyranejka znalazła się przejściowo w rękach brytyjskich. Na początku 1942 roku Afrika Korps przeszedł do natarcia. Brytyjczycy tracili jedną po drugiej zdobyte poprzednio pozycje. Głównodowodzącemu armii brytyjskiej w Afryce, powołanemu na miejsce przeniesionego na Daleki Wschód gen. Wavella, gen. Claudowi Auchinleck Churchill nieustannie telegramy ze wskazówkami i zaleceniami komplikując jeszcze bardziej jego sytuację. Dnia 12 czerwca Rommel skoncentrowanym uderzeniem zniszczył rozproszone brytyjskie siły pancerne. W starciu znanym później jako bitwa pod Kinghtsbridge 8 armia straciła 260 czołgów. W kilka dni później 21 czerwca padł Tobruk, a do niemieckiej niewoli dostało się 35 tys. żołnierzy brytyjskich, hinduskich i południowo-afrykańskich. Skapitulowała twierdza, która w roku poprzednim, jako cierń we flance Afrika Korps odcięta od pozostałych sił lądowych stawiała samotnie opór przez blisko osiem miesięcy. Brytyjczycy znaleźli się znów w Egipcie, w rejonie miasta El Alamein, ostatniej pozycji osłaniającej Aleksandrię. Dowódcą wszystkich sił Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie został gen. Harold Alexander, na czele 8 armii stanął gen. Bernard Montgomery.

Przed świtem 31 sierpnia 1942 roku Rommel uderzył na pozycje brytyjskie założone po El Alamein. Front obronny usytuowano na długości sześćdziesięciu kilometrów pomiędzy brzegiem morskim a depresją zwaną Quattara. Warunki terenowe uniemożliwiały na obszarze depresji ruch pojazdów, obejście zaś jej nie wchodziło w rachubę. Wszędzie czaiły się tu zapadliska ruchomych piasków i słone mokradła. W tej sytuacji Brytyjczycy mieli doskonale osłonięte skrzydła. Dobra organizacja obrony przeciwczołgowej uniemożliwiała atakującym otoczenia głównego, nadmorskiego zgrupowania. Dnia 3 września Rommel zarządził odwrót, a 7 września sytuacja została w zasadzie przywrócona sprzed 31 sierpnia. Rommel, mianowany na feldmarszałka, udał się z wizytą do Hitlera. Jednym z przystanków podróży był Rzym, w którym uzyskał obietnicę od Benito Mussoliniego pomocy w chronieniu dostaw niemieckich do Afryki. W Berlinie przyrzeczono mu przysłanie między innymi pułku najnowszych czołgów Tiger i brygady nowej konstrukcji moździerzy sześciolufowych, zwanych Nebelwarfer. Tymczasem Brytyjczycy w ciągu września i października znacznie wzrośli na siłach. Rommel nie zdążył powrócić na czas. Dnia 9 października 1942 roku lotnictwo brytyjskie podjęło na wielką skalę bombardowanie nieprzyjacielskiego zaplecza, a dnia 23 października na pozycje niemiecko-włoskie otworzyło ogień 900 dział, natomiast dwadzieścia minut później, o dziesiątej wieczorem, ruszyła do natarcia piechota. Po raz pierwszy w tej wojnie piechocie towarzyszyli saperzy posługujący się elektronicznym wykrywaczem min, zwanym Polish Detector, wynalazkiem Jerzego Rutkowskiego i Władysława Kiczki. Obejmując ponownie dowodzenie Rommel posłał do ataku swe czołgi, lecz żadne z przeciwnatarć nie odniosło sukcesu. Ponowił atak 28 października, a 1 listopada ruszył do ofensywy 30 korpus brytyjskiej piechoty, wsparty ciężkimi czołgami i po ciężkich walkach przedarł się przez ostatnie pola minowe. Od 1 do 3 listopada dwie dywizje pancerne Afrika Korps i dwie dywizje X korpusu brytyjskiego toczyły w rejonie miejscowości Tel-el-Aqqaqir wielką bitwę czołgów, którą Niemcy przegrali na całej linii. 3 listopada Rommel nakazał odwrót. Tak Lis Pustyni przegrał swą największą bitwę. Straty wojsk Osi w bitwie pod El Alamain obejmowały około sześćdziesiąt tysięcy poległych, rannych, zaginionych lub wziętych do niewoli, ponad pięćset czołgów, czterysta dział i tysiące samochodów. Brytyjczycy stracili około trzynaście i pół tysiąca żołnierzy poległych, rannych lub zaginionych oraz przeszło czterysta czołgów.

Podczas wizyty w Waszyngtonie w czerwcu 1942 roku Churchill wysunął propozycję lądowania wojsk alianckich w Północnej Afryce. Operacja miała nosić kryptonim Torch. Jej celem było uratowanie sytuacji w Afryce i odciążenie wojsk radzieckich zastępując nią drugi front w Europie. Dnia 12 sierpnia 1942 roku Churchill wylądował na lotnisku w Moskwie. Podczas wizyty z Józefem Stalinem przedstawił główne założenia operacji Torch. Podał także cztery powody, dla których może ona zrobić wiele dobrego: po pierwsze zaskoczy oddziały Rommla na tyłach, po drugie szybko wyeliminuje z wojny Włochy, po trzecie doprowadzi do walk Niemców z Francuzami i po czwarte tak nastraszy Hiszpanię, że pozostanie neutralna. Jednak następnego dnia wręczono Churchillowi notę radziecka zarzucającą premierowi brytyjskiemu złamanie słowa co do drugiego frontu. W dniu 8 listopada nastąpiła desantowa operacja wojsk angielskich i amerykańskich w Afryce Północnej. Lądownie odbyło się w Algierii i Maroku. Na czele wyprawy stanął gen. Dwight Eisenhower. Koncepcja militarna aliantów zakładała równoczesną ofensywę przeciw wojskom niemiecko-włoskim prowadzoną z zachodu przez liczące około 75 tys. amerykańskie i brytyjskie wojska desantowe oraz ze wschodu przez armię brytyjską dowodzoną przez marszałka Montgomery'ego. Po klęsce Niemców pod El Alamein oddziały brytyjskie rozpoczęły pościg za wycofującymi się w kierunku Tunisu oddziałami niemieckimi. Dnia 13 listopada zajęty został Tobruk, w połowie grudnia wojska brytyjskie weszły do Libii, 20 grudnia zdobyły Benghazi, a miesiąc później zajęty został Trypolis. Lądowanie aliantów w Afryce Północnej przesądziło o klęsce Niemców na tym kontynencie.

"To jeszcze nie koniec wojny. To nawet nie początek końca, ale może koniec początku". Słowa te wypowiedział Winston Churchill po rozpoczęciu operacji Torch.

Dnia 14 stycznia 1943 roku premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill i prezydent USA Franklin D. Roosevelt spotkali się w Casablance i wraz z ekspertami wojskowymi rozważali problem otwarcia drugiego frontu. Stawiano dwa zasadnicze pytania: gdzie uderzyć na Niemców- przez Francję czy przez Włochy. Amerykanie upierali się przy inwazji na Francję, uważając, że będzie to najkrótsza droga do zwycięstwa. Brytyjczycy proponowali śródziemnomorski wariant akcji działań, który ostatecznie zwyciężył. Dyskutowano także nad sprawą polityki wojennej w stosunku do Niemiec. Najwięcej komentarzy wywołało stwierdzenie "bezwarunkowej kapitulacji", które wypowiedział Roosevelt.

Dnia 14 sierpnia w Quebec odbyła się kolejna konferencja alnglo- amerykańska. Rozważano na niej politykę względem gotowych do kapitulacji Włoch, sprawy Dalekiego Wschodu w obecności przedstawicieli chińskich oraz lądowanie we Francji. Churchill zgodził się na operację we Francji pod warunkiem zwiększenia sił amerykańskich o 25%, co odwlekało realizację planów do 1944 roku. Wystosowano także notę do Józefa Stalina z propozycją zorganizowania trójstronnej konferencji. Dnia 28 listopada w Teheranie spotkali się F.D. Roosevelt, W. Churchill i J. Stalin. Zasadniczym tematem konferencji było uzgodnienie współdziałania w dalszym prowadzeniu wojny. Przyjęto ostatecznie plan zaatakowania Niemiec od strony Francji, z wybrzeży Normandii. Uzgodniono także, że operacja o kryptonimie Overlord rozpocznie się w maju 1944 roku. Rozpatrywana była także sprawa polska. Ignorując całkowicie żądania polskiego rządu, Roosevelt i Churchill przychylili się do sugestii Stalina przesunięcia Polski na zachód i oparcia jej granicy wschodniej na linii uzgodnionej jako demarkacyjna przez Mołotowa i Ribbentropa w przeddzień agresji 1939 roku. Zachodnia granica miała sięgać Odry i Nysy, z szerszym niż przed wojną dostępem do Morza Bałtyckiego, z włączeniem do Polski Szczecina i Gdańska. W Teheranie po raz pierwszy, chociaż w sposób jeszcze nie zupełnie konkretny, podzielono powojenną Europę na strefy wpływów. Konferencja w Teheranie zakończyła się 1 grudnia 1944 roku.

Dnia 4 lutego 1945 roku w Jałcie na Krymie rozpoczęła się konferencja z udziałem F.D. Roosevelta, W. Churchilla i J. Stalina. Jej celem było ostateczne opracowanie projektów dotyczących przebudowy Europy po wojnie, a także podjęcie decyzji w sprawie struktury i zakresu działania Organizacji Narodów Zjednoczonych, która miała zastąpić przedwojenną Ligę Narodów. Po tygodniu trzy mocarstwa opublikowały ustalenia konferencji w sześciu punktach: 1. ZSRR zgodził się, by konferencja założycielska ONZ odbyła się w kwietniu- czerwcu 1945 roku (...) 2. W dwa do trzech miesięcy po kapitulacji Niemiec, ZSRR zobowiązał się przystąpić do wojny z Japonią (...) 3. Wschodnia granica Polski została ustalona na linii Curzona. Jako rekompensatę uzyskała ona rozszerzenie swego terytorium na północ i zachód, co miało zostać uzgodnione z przyszłym rządem. Powinien on składać się głównie z członków Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, ale także z demokratycznych przedstawicieli. Miał również przygotować i przeprowadzić wybory. 4. Trzy mocarstwa witały z zadowoleniem powstanie 1 listopada 1944 roku Rządu Jedności Jugosławii w wyniku porozumienia między Josipem Broz Tito i premierem rządu na emigracji Iwanem Subasicem. 5. Trzy mocarstwa zadeklarowały swą wolę pomocy państwom uzależnionym dotychczas od Osi "w rozwiązywaniu ich najpilniejszych problemów politycznych, gospodarczych", a także "w utworzeniu rządów reprezentatywnych dla ogółu nurtów demokratycznych w ich społeczeństwach". 6. Józef Stalin wycofał swoje dotychczasowe zastrzeżenia co do udziału Francji w okupacji Niemiec. Miała ona posiadać swoją własną strefę okupacyjną, utworzoną z terytoriów przyznanych Wielkiej Brytanii i Francji (...) Na konferencji tej Churchill uświadomił sobie, że utrzymanie posiadłości angielskich sprzed wojny będzie wielkim osiągnięciem, podkreślał stale bezinteresowność Wielkiej Brytanii co do roszczeń terytorialnych. Za nic jednak nie chciał pogodzić się z myślą, iż nastąpił schyłek Imperium Brytyjskiego. Konferencja w Jałcie zakończyła się 11 lutego 1945 roku. Dnia 17 czerwca 1945 roku rozpoczęła się konferencja w Poczdamie. Na miejsce zmarłego w kwietniu F.D. Roosevelta przybył jego następca, prezydent Harry Truman. Związek Radziecki reprezentował J. Stalin, a Wielką Brytanię W. Churchill, który opuścił Poczdam 25 lipca udając się do Londynu, gdzie następnego dnia miała nastąpić ceremonia ogłoszenia wyników głosowania do parlamentu. Wybory wygrała brytyjska Partia Pracy, partia konserwatywna, do której należał Churchill poniosła klęskę. Dotychczasowy premier złożył dymisję na ręce króla Jerzego VI, a nowym premierem mianowany został Clement Atlee. Ministrem spraw zagranicznych został Ernest Bevin, ministrem skarbu- Hugh Dalton, ministrem zdrowia i gospodarki komunalnej- Aneurin Beven, z kolei ministrem spraw wewnętrznych- Herbert Morrison. Wszyscy byli bardzo znanymi osobistościami, szanowanymi przez masy.

Do Poczdamu wrócił Atlee, który przed wyborami przybył tu jako doradca Churchilla. Na konferencji ustalono w sprawie Niemiec:

• demilitaryzację,

• dmonopolizację gospodarki,

• demokratyzację życia politycznego,

• denazyfikację- likwidację partii faszystowskich, ukaranie zbrodniarzy wojennych- proces w Norymberdze od 20 listopada 1945 roku do 1 października 1946 roku. Terytorium podzielonych Niemiec zostało znacznie zmniejszone w porównaniu z rokiem 1939. Anulowano unię z Austrią i układ monachijski. Polska granicę zachodnią ustalono na Odrze i Nysie Łużyckiej, włączono do niej Gdańsk i część Prus Wschodnich. Konferencja w Poczdamie zakończyła się 2 sierpnia 1945 roku.

Dnia 10 lipca 1943 roku aliancka flota wojenna rozpoczęła atak na Sycylię. Brytyjskie i amerykańskie oddziały wylądowały na plażach, poza zasięgiem dział obronnych, otoczyły, a następnie zajęły porty niezbędne do szybkiego przyjęcia nowych oddziałów. Po opanowaniu wyspy resztki wojsk niemiecko- włoskich ewakuowały się na kontynent. Dnia 24 lipca podczas posiedzenia Wielkiej Rady Faszystowskiej Dino Grandi opowiedział się za przejęciem kontroli nad armią przez króla. Nazajutrz Benito Mussolini został obalony, a nowy rząd miał utworzyć Pietro Badoglio, który 3 września podpisał zawieszenie broni z aliantami. Wojska sprzymierzonych dotarły do linii pod Monte Cassino, zwanej linią Gustawa. Od stycznia 1944 roku rozpoczęto próby sforsowania umocnień, lecz dopiero bitwa pod Monte Cassino w dniach od 11- 18 maja 1944 roku otworzyła drogę na północ Włoch. Wielki udział w tej bitwie miał II Korpus Polski pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Dnia 4 czerwca wojska alianckie weszły do Rzymu.

W nocy z 5 na 6 czerwca 1944 roku (D- Day) 6697 jednostek pływających opuściło porty brytyjskie południowego wybrzeża, rozpoczynając plan operacji pod kryptonimem Overlord. Akcję wspierało 14 600 bombowców i myśliwców. Ogółem w operacji wzięło udział 86 dywizji, w tym 40 dywizji w pierwszym rzucie. Wsparcie z morza zapewniały: 5 pancerników, 22 krążowniki i 96 niszczycieli. Zanim przystąpiono do akcji, brytyjskie służby specjalne dezinformowały nieprzyjacielski kontrwywiad o planach alianckich. Szef wywiadu i organizacji "Brutus" płk. dypl. Roman Czerniekawski uczestniczył w operacji pod kryptonimem Fortitude, której istotą było zasugerowanie Hitlerowi, że lądowanie głównych sił aliantów latem 1944 roku odbędzie się w regionie Calais, natomiast desant w Normandii jest tylko uboczną akcją dywersyjną. Hitler uwierzył przesuwając 116 dywizję pancerną i 1 dywizję pancerną Waffen SS w kierunku Pas-de-Calais.

Amerykanie wylądowali koło Carentan i Vierville, Brytyjczycy i Kanadyjczycy w pobliżu Arromanches, Courseulles i Lion-sur-Mer. Jednocześnie zrzucono spadochroniarzy na zapleczu armii niemieckiej, którzy przeprawili się przez wiele rzek Normandii. Na plażach zbudowano prowizoryczne porty, przez które do 16 czerwca wyładowano 619 tys. żołnierzy, 95 tys. pojazdów i 218 tys. ton sprzętu. Całością sił podporządkowanych Połączonemu Komitetowi Szefów Sztabów dowodził gen. Dwight Eisenhower. Od dnia 6 do 12 czerwca siłom alianckim udało się połączyć kilka zdobytych przyczółków w jeden duży rejon o szerokości 80 km i 13-18 km głębokości w głąb lądu. Przełom w nadmiernie przeciąganych walkach nastąpił 25 lipca, kiedy to dowodzona przez gen. Georga Pattona 3 armia amerykańska rozpoczęła ofensywę, przełamując pozycje niemieckie na prawym skrzydle przyczółka normandzkiego. Na początku sierpnia Płw. Bretoński aż do Loary i wybrzeża Atlantyku, z wyjątkiem niektórych portów, opanowały wojska aliantów. Dowodzona przez gen. Omara Bradley'a 1 armia amerykańska przerwała obronę niemiecką pod Avranches. Zbliżenie się oddziałów alianckich do ujścia Loary i Sekwany stworzyło możliwość okrążenia Paryża. Dnia 19 sierpnia wybuchło w Paryżu powstanie uniemożliwiające okupantom zniszczenie miasta. Konsekwencją tego było wkroczenie wojsk alianckich 25 sierpnia do Paryża.

W końcowej fazie tej operacji decydująca była m.in. była bitwa pod Falaise tocząca się od 8 do 22 sierpnia. W bitwie tej wsławiła się 1 Dywizja Pancerna gen. S. Maczka, która zniszczyła około 70 czołgów, 500 samochodów i 100 dział biorąc do niewoli około 5 tys. jeńców.

Na początku września oddziały brytyjskie wyzwoliły Brukselę i Antwerpię. Niepowodzeniem zakończyła się natomiast operacja wojsk alianckich zmierzająca do odcięcia pozycji niemieckich w Holandii oraz obejścia od północy niemieckich umocnień dawnej linii Zygfryda, zwanej "Westwall". Operacja składała się z dwóch akcji. Celem pierwszej, powietrznodesantowej, oznaczonej kryptonimem Market, było zdobycie przepraw mostowych pod Eindhoven, Grave, Nijmegen, Arnhem. Druga akcja, pod kryptonimem Garden, przeprowadzona przez wojska lądowe, miała w planie utworzenie korytarza z Eindhoven w kierunku Arnhem i osiągnięci dolnego biegu Renu. Desant powietrzny rozpoczął się 17 września. W tym dniu ruszyły do natarcia alianckie wojska lądowe. Niemcy przystąpili do kontrataku. Posiłki, na które czekały oddziały desantowe, nie dotarły na właściwe miejsce. Niemcy odbili most w Arnhem. Zasadniczy cel operacji nie został osiągnięty. Choć nieprzyjaciel wycofał się z dotychczasowych linii obronnych na kilkadziesiąt kilometrów, nie udało się stworzyć dogodnych warunków, przewidywanych w planie operacji pozycji wyjściowych do ofensywy aliantów w północno-wschodnich Niemczech. Ostateczna ofensywa, atakujących z zachodu aliantów i ze wschodu wojsk radzieckich, nastąpiła dopiero w lutym 1945 roku. W marcu wojska amerykańskie opanowały Kolonię, a w maju Trewir. Jeszcze w kwietniu alianci sforsowali Łabę zajmując Bremę, Lubekę, a niebawem całe Zagłębie Ruhry. Początek maja przyniósł także kapitulację niemiecką na Półwyspie Apenińskim. Dnia 24 kwietnia 1945 roku w miejscowości Torgau nad Łabą nastąpiło połączenie wojsk radzieckich i alianckich. Dnia 7 maja gen. Alfred Jodl podpisał wstępna kapitulację, a w nocy z 8 na 9 maja na przedmieściach Berlina podpisany został akt bezwarunkowej kapitulacji.

Wielka Brytania znalazła się w zwycięskiej Wielkiej Trójce, ale straty, jakie poniosła w II wojnie światowej, okazały się olbrzymie. Zginęło 300 tys. żołnierzy, 60 tys. ludności cywilnej, 10% majątku narodowego zostało zniszczone, w ruinach leżało pół miliona domów, a trzecia część floty handlowej została zatopiona. Straty te uwypukliły z całą mocą dysproporcje w podziale bogactwa brytyjskiego. Miliony robotników, które poniosły ofiary w czasie wojny, nadal żyły w bardzo złych warunkach. Stąd też nastroje społeczne przechylały się na stronę Partii Pracy. Idealizm, będący podstawą walki z Niemcami, skłaniał Anglików do żądania większej sprawiedliwości również i we własnym domu. Konserwatyści chcieli wykorzystać ogromną popularność Winstona Churchilla i przyspieszyli wybory. Odbyły się one 5 lipca 1945 roku i przyniosły zdecydowane zwycięstwo Labour Party, która uzyskała 393 miejsca w parlamencie (63,3%), podczas gdy konserwatyści 215 (34,6%), liberałowie- 11 (1,8%), a komuniści- 2 (0,3%). Nowy rząd brytyjski pod kierownictwem Clementa Altee uległ początkowo złudzeniom, że jako oparty na lewicy łatwiej będzie się mógł porozumieć ze Stalinem. Postawa Kremla dość szybko skłoniła brytyjskich laburzystów do porzucenia tych iluzji. Nowy rząd szybko przystąpił do realizacji swych haseł wyborczych. W marcu 1946 roku znacjonalizowano Bank Anglii, wkrótce też brytyjskie radio- Brytyjska Korporacja Radiofoniczna BBC. W lipcu 1946 roku upaństwowiono większość kopalń węgla. Kiedy Labour Party przystąpiła do nacjonalizacji hut żelaza i przemysłu stalowego, które to gałęzie nie były, jak poprzednio wymienione, instytucjami użyteczności publicznej lub przedsiębiorstwami deficytowymi, lecz dobrze prosperującymi zakładami prywatnymi, konserwatyści zagrozili zablokowaniem ustawy przez Izbę Lordów. Ostatecznie ustawa została uchwalona w maju 1949 roku przez Izbę Gmin, ale jej zatwierdzenie przez Izbę Lordów konserwatyści odwlekli do nowych wyborów w lutym 1950 roku.